Fundacja dla Zwierzat ARGOS | www.argos.org.pl

5. Założenia dla nowej regulacji

Zważywszy, że dotychczasowa regulacje problemu bezdomnych zwierząt nie są zgodne z generalną zasadą humanitarnej ochrony zwierząt, wyrażoną w jej artykule pierwszym, nie są też ani jasne, ani spójne, ani kompletne, ani skuteczne — zwłaszcza przez to, że należą do wielu różnych aktów prawnych, nie mających nic wspólnego z ochroną zwierząt — proponuje się następujące dwa założenia dla nowej regulacji postępowania z bezdomnymi zwierzętami.

I. Zwierzęta domowe stanowią mienie a nie żywioł natury. Środki stosowne dla uporania się ze zwierzętami bezdomnymi jako żywiołem są archaiczne i okazały się przeciwskuteczne. Wymagają one uchylenia i oparcia nowych regulacji na zasadach prawa cywilnego.

Zgodnie z ustawową definicją, zwierzęta domowe to te gatunki, które tradycyjnie "utrzymywane są przez człowieka w charakterze jego towarzysza", stanowią więc przedmiot jego opieki i jego mienie. Utrata właściciela lub rozdzielenie z nim nie są wystarczającą podstawą do prawnego przekwalifikowania ich na żywioł przyrody (na podobieństwo np. szczurów) i organizowania publicznej "ochrony przed" nim lub ich "zwalczania", ani też traktowania jak odpady (śmieci, przedmioty zbędne) wytwarzane przez gospodarstwa domowe. Dlatego właściwą płaszczyzną prawną dla regulacji powinno być prawo cywilne mówiące o mieniu, a nie prawo administracyjne o czystości, porządku i bezpieczeństwie sanitarnym. Zakłada się więc usunięcie wszelkich przepisów dotyczących zwierząt bezdomnych z ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach oraz z prawa weterynaryjnego.

Za podstawę regulacji należy przyjąć przepisy kodeksu cywilnego o rzeczach znalezionych, zwłaszcza zaś zrealizować dyspozycję art. 184 §2 k.c. o tym, że stosuje się je odpowiednio także do zwierząt. Przepis ten znajduje symetryczne odzwierciedlenie w artykule pierwszym ustawy o ochronie zwierząt, który mówi o odpowiednim stosowaniu do zwierząt, w sprawach nieuregulowanych w tej ustawie, przepisów dotyczących rzeczy. Zawarte w tych ustawach obustronne zastrzeżenie o "odpowiednim" stosowaniu drugiej ustawy, jasno wytyczają pole do uregulowania problemu bezdomnych zwierząt w sposób swoisty ale kompletny i systemowo spójny, a także efektywnie służący rozwiązaniu problemu bezdomnych zwierząt.

Należy zatem przyjąć, że zwierzęta bezdomne to szczególne rzeczy znalezione. Szczególne w tym sensie, że są z zasady wartościowe i wymagające zajęcia się nimi w zastępstwie osoby odpowiedzialnej (właściciela, posiadacza). Wymagają także innego traktowania niż zwykłe rzeczy, choćby tylko dlatego że są przedmiotami żywymi, a ponadto są istotami zdolnymi do odczuwania cierpienia. Nie mogą więc być po prostu magazynowane jak przedmioty martwe, a w końcu także likwidowane — jak to przewidują aktualne przepisy wykonawcze o rzeczach znalezionych. Zajmowanie się takimi rzeczami znalezionymi powinno mieć charakter opieki zastępczej, możliwie podobnej do opieki właściciela.

II. Zajmowanie się organów władzy publicznej zwierzętami bezdomnymi, jako szczególnymi rzeczami znalezionymi, wymaga precyzyjnie określonej instytucji publicznej opieki zastępczej. Mogłaby ona mieć zastosowanie także do zwierząt przymusowo odebranych i ew. przyjętych w drodze zrzeczenia się. Instytucja publicznej opieki zastępczej powinna być zbudowana zgodnie z zasadą subsydiarności (pomocniczości) władzy państwowej.

Ustawa o ochronie zwierząt przewiduje, że "organy administracji publicznej podejmują działania na rzecz ochrony zwierząt". Wobec zwierząt bezdomnych działania te powinny polegać zawsze na opiece zastępczej wobec indywidualnego właściciela, tj. znanego lub domniemanego dotychczasowego właściciela albo ewentualnego przyszłego. Zważywszy, że zwierzę jest rzeczą, która nie może być porzucona w sposób prawnie skuteczny, nigdy nie nabywa ono statusu rzeczy niczyjej w rozumieniu art. 180 k.c.. W konsekwencji, nabywanie prawa własności do zwierząt w trybie art. 181 k.c. jest prawnie wykluczone.

5.1. Zadanie gminy

Pierwszym organem państwa, właściwym dla opieki nad znalezionymi zwierzętami jest najniższy szczebel samorządu terytorialnego, czyli gmina.

Pierwszym zadaniem gminy powinno być rejestrowanie znajdowania zwierząt przez osoby, które chcą same zapewniać im opiekę jak znalazca, który przechowuje rzecz znalezioną u siebie, zgodnie z przepisami art. 183 i 184 k.c.. Poprzez rejestrację gmina uzyskuje możliwość nadzoru nad postępowaniem ze zwierzęciem znalezionym, zaś środkiem realizacji tego nadzoru jest zażądanie wydania zwierzęcia gminie (art. 184 §1 k.c.).

W drugiej kolejności gmina znajduje zwierzęta zagubione, działając w imieniu własnym i na swoją odpowiedzialność, dla zapewnienia im odpowiedniej opieki zastępczej, skierowanej na odzyskanie przez zwierzę właściciela dotychczasowego lub nowego. Szczególnej regulacji wymaga sposób utrzymywania zwierząt pod opieką zastępczą.

Domy opieki

Podstawową formą opieki zastępczej gminy jest zlecenie tymczasowego opiekowania się zwierzęciem osobie fizycznej w jej domu. Opieka taka powinna być nieodpłatna dla obu stron umowy, z wyjątkiem dla możliwości finansowania przez gminę niezbędnego leczenia zwierzęcia. Ta forma opieki otwiera możliwość szerokiego korzystania przez gminę z dobroczynności mieszkańców gminy, w tym działających w sposób zorganizowany (stowarzyszenia, fundacje i inne podmioty działające na terenie gminy).

Jeśli osoba tymczasowo opiekująca się zwierzęciem na zlecenie gminy wyrazi zamiar nabycia zwierzęcia na własność, gmina może scedować na nią prawo własności do rzeczy znalezionej w momencie, gdy przypadało by ono gminie jako znalazcy, zgodnie z prawem o rzeczach znalezionych (tj. po dwóch latach od znalezienia, lub po roku, gdy poprzedni właściciel był znany — art. 187 k.c.). W przeciwnym razie zwierzę pozostaje nadal pod opieką zastępczą gminy albo może ona scedować prawo własności na inną osobę fizyczną.

Gmina nigdy nie nabywa sama prawa własności do zwierzęcia, lecz współdecyduje o nabyciu takiego prawa przez osobę fizyczną — a to tytułem wykonywania przez gminę publicznej opieki zastępczej. W tym celu organ gminy wydaje dokument potwierdzenia nabycia własności, wedle ustalonego wzoru. Nabycie prawa własności do zwierzęcia w tym trybie stanowi akt realizacji zadania publicznego i jego dopełnienie wobec konkretnego zwierzęcia.

W czasie trwania zleconej opieki w domu tymczasowym, gmina może cofnąć zlecenie i odebrać zwierzę. Po nabyciu przez osobę fizyczną prawa własności do zwierzęcia, gmina może ew. odebrać zwierzę już tylko w trybie art. 7 u.o.z.

Zlecanie opieki w jednym domu, jak i potwierdzanie nabycia własności, może dotyczyć zwierząt pojedynczych lub nielicznych, zgodnie z przeznaczeniem zwierząt domowych do utrzymywania w charakterze towarzysza człowieka.

Gminne miejsce opieki

Kolejną formą opieki zastępczej jest zbiorcze miejsce opieki, nad wieloma zwierzętami, odpowiednio zorganizowane jako działalność ciągła i profesjonalna (schronisko). Działalność takiego miejsca jest z zasady ograniczona do właściwej gminy.

Gminy powinny mieć jak najszerszą swobodę tworzenia takich miejsc, stosownie do lokalnych potrzeb i możliwości. Jedynym wymaganiem wobec takich miejsc jest zachowanie standardów dotyczących ściśle i wyłącznie względów ochrony zwierząt, określonych w prawie powszechnie obowiązującym.

Gminne miejsca opieki może być tworzone w każdym trybie przewidzianym dla realizacji zadań własnych gminy: w drodze utworzenia jednostki budżetowej lub zakupu usług od przedsiębiorcy (np. zakładu leczniczego dla zwierząt), umowy z organizacją (powierzenie lub wsparcie realizacji zadania publicznego), itp. Opieka zastępcza nad zwierzętami nie może być przedmiotem działalności gospodarczej gminy ani gminnych osób prawnych.

Standardy dla miejsc gminnej opieki służyć powinny także jako kryterium "właściwych warunków bytowania" — w rozumieniu ustawy o ochronie zwierząt — w każdym przypadku utrzymywania licznych zwierząt domowych poza domostwem i w innym charakterze niż towarzystwo dla domownika (w tym np. hodowle, hotele, schroniska a także zwierzęta domowe utrzymywane jako użytkowe).

5.2. Zadanie administracji rządowej

Administracja rządowa (wojewoda) nadzoruje wykonywanie opieki zastępczej przez gminy, w tym przestrzeganie standardów opieki w gminnych miejscach opieki. Środkiem nadzoru jest objęcie zwierząt opieką wojewody w zastępstwie gminy. Wtedy odebrane gminie zwierzęta utrzymywane są w miejscu opieki zastępczej prowadzonym przez wojewodę (schronisku wojewódzkim), na koszt gminy. Zasady publicznej opieki zastępczej oraz standardy miejsc opieki stosuje się odpowiednio do zadań wojewody i schronisk wojewódzkich.

Obok działania w trybie nadzoru, wojewoda może także obejmować opieką zastępczą zwierzęta na wniosek samej gminy i na jej koszt. Należności tytułem kosztów zastępczej opieki wojewody podlegają egzekucji w trybie administracyjnym.

Osobną kompetencją wojewody jest wydawanie zezwoleń na prowadzenie gminnego miejsca opieki w zakresie szerszym niż dla zwierząt z jednej gminy, czyli z naruszeniem lokalnego charakteru opieki zastępczej. Dotyczy to także porozumień międzygminnych i związków gmin.

Rozwiązanie problemu bezdomnych zwierząt wymaga spójnej polityki w skali kraju:

  • zapewnienia efektywnej opieki zastępczej nad zwierzętami bezdomnymi,
  • uregulowania i ograniczenia hodowania zwierząt domowych na sprzedaż,
  • upowszechnienia sterylizacji zwierząt domowych,
  • przekierowania popytu ze zwierząt specjalnie hodowanych na bezdomne.

Na szczeblu centralnym (np. ministra właściwego dla spraw administracji publicznej), prowadzone jest monitorowanie problemu bezdomnych zwierząt w skali kraju i wdrażanie standardów wykonywania opieki zastępczej.

  Europejska konwencja ochrony zwierząt domowych

Uchylone powinny być preferencje podatkowe dla hodowców zwierząt domowych, bez względu na kwestię ras zwierząt. (Ustawodawca powinien w ogóle zrezygnować z pojęcia rasy zwierząt domowych, jako nie dającego się poprawnie zdefiniować w ramach prawa powszechnie obowiązującego. W przeciwnym razie, państwo powinno regulować prowadzenie ksiąg rodowodowych zwierząt domowych). Obecnie hodowla psów i kotów zaliczona jest do działów specjalnych produkcji rolnej i opodatkowana tylko symbolicznie (ustawowa norma szacunkowa dochodu rocznego z jednej sztuki stada podstawowego wynosi 27 zł dla psów i 10 zł dla kotów).

Rozmnażanie i handel psami i kotami powinno być regulowaną działalnością gospodarczą, poddaną rygorom co najmniej takim jak ustalone w Europejskiej konwencji ochrony zwierząt domowych (CETS nr 125) podpisanej w Strasburgu 13.11.1987 (Polska nie jest dotąd stroną tej konwencji).

Rejestracja i nadzór nad hodowlami umożliwi ochronę zwierząt hodowlanych, kontrolę rynku, a narzędzia podatkowe (np. akcyza) mogą sprawić, że zwierzę specjalnie wyhodowane (rasowe) będzie cenne.

Konstrukcja gminnej opłaty od posiadania psów powinna być zweryfikowana po kątem jej podporządkowana celowi zachęty do sterylizacji. Pożądany stan docelowy to zwolnienie od opłaty właścicieli zwierząt wysterylizowanych i odpowiednio wysokie opodatkowanie utrzymywania zwierząt niewysterylizowanych (hodowlanych).

5.3. Propozycja nowych przepisów

W ranach powyższych założeń, dotyczących szerszej regulacji, można spróbować sprecyzować nowe przepisy ustawy o ochronie zwierząt, zastępujące dotychczasowe przepisy art. 11 i 11a traktujące o bezdomnych zwierzętach, a także spróbować określić standardy gminnych miejsc opieki.


Definicje:

  • zwierzę zagubione — zwierzę domowe lub gospodarskie poza miejscem jego utrzymywania, pozbawione opieki jego posiadacza, niezbędnej w danym miejscu i czasie.
  • zwierzę bezdomne — zagubione zwierzę domowe lub gospodarskie, co do którego nie udało się ustalić właściciela lub innej osoby, pod której opieką trwale dotąd pozostawało.
  • oznakowanie zwierzęcia — wszczepienie mikroprocesora i zarejestrowanie go w ogólnodostępnej i powszechnie używanej bazie danych.

Art. 1. Kto znalazł zagubione zwierzę powinien niezwłocznie zawiadomić jego właściciela lub inną osobę, pod której opieką trwale dotąd przebywało, albo zawiadomić organ właściwej miejscowo gminy.

Art. 2. 1.Gmina zapewnia opiekę w koniecznym zastępstwie właścicieli zwierząt domowych, kierując się potrzebą humanitarnej ochrony zwierząt, utrzymania porządku i bezpieczeństwa publicznego, poszanowania własności oraz ograniczania nadpopulacji zwierząt domowych. Gmina w żadnym przypadku nie nabywa prawa własności do zwierząt będących przedmiotem jej opieki zastępczej.

2. Gmina z urzędu podejmuje opiekę nad zwierzętami:

  1. stanowiącymi zagrożenie publiczne, lub podlegającymi zagrożeniu,
  2. cierpiącymi w miejscach publicznie dostępnych,
  3. ofiarami znęcania się, odebranymi w trybie art. 7 u.o.z.,
  4. zagubionymi.

3. Gmina może podjąć opiekę zastępczą na wniosek właściciela zwierzęcia, niezdolnego do zapewniania mu właściwej opieki. Uwzględniając wniosek właściciela, gmina zawiera z nim umowę zrzeczenia się prawa własności do zwierzęcia.

4. Czynności opieki zastępczej polegają na:

  1. przyjęciu zawiadomienia o znalezieniu zwierzęcia,
  2. zbadaniu zwierzęcia przez lekarza weterynarii,
  3. podjęciu prób ustalenia właściciela,
  4. oznakowaniu zwierzęcia jeśli nie było oznakowane, rejestrując je na ustalonego właściciela lub — jeśli jest bezdomne — na gminę,
  5. wydaniu zwierzęcia właścicielowi,
  6. sterylizacji/kastracji zwierzęcia bezdomnego,
  7. utrzymywaniu zwierzęcia w gminnym miejscu opieki,
  8. zleceniu utrzymywaniu w domu tymczasowym,
  9. zleceniu utrzymywaniu w domu adopcyjnym,
  10. potwierdzaniu nabycia zwierzęcia na własność przez osobę fizyczną.
  11. dokumentowaniu w/w działań wobec każdego zwierzęcia oraz publikowaniu informacji o zwierzęciu pod opieką gminy.

Art. 3. 1. Gmina utrzymuje zwierzęta pod swoją opieką zastępczą w gminnym miejscu opieki, w zakładzie leczniczym dla zwierząt, w domach tymczasowych i adopcyjnych.

2. Gminne miejsce opieki tworzy wójt/burmistrz/prezydent miasta w drodze powierzenia zadania jednostce gminnej lub zawarcia umowy z podmiotem zewnętrznym, gwarantującymi zachowanie standardów gminnej opieki zastępczej. W przypadku przeprowadzania formalnego postępowania służącego wybraniu oferty, kryteria kosztów nie mogą wpływać na rozstrzygnięcie w stopniu większym niż kryteria jakości.

3. Prowadzenie miejsca opieki dla wielu gmin wymaga zezwolenia wojewody, udzielanego w formie decyzji administracyjnej, po uwzględnieniu potrzeby utrzymania lokalnego charakteru opieki zastępczej.

4. Gmina może zlecić wykonywanie opieki zastępczej nad pojedynczymi lub nielicznymi zwierzętami: a) osobie fizycznej, która zapewni zwierzęciu u siebie dom tymczasowy, bez zamiaru posiadania zwierzęcia na własność, b) osobie fizycznej, która zapewni zwierzęciu opiekę u siebie, z zamiarem posiadania go na własność (adopcja). Zwierzę takie przechodzi na własność tej osoby po upływie roku od wezwania właściciela do odbioru, lub dwóch lat od objęcia zwierzęcia bezdomnego opieką zastępczą gminy.

5. Wykonywanie opieki zastępczej gminy, na jej zlecenie, przez osoby fizyczne jest dobrowolne i nieodpłatne dla obu strony umowy, z możliwym odstępstwem dla kosztów niezbędnego leczenia.

6. Wykonując opiekę nad zwierzęciem, które prawnie utraciło znanego właściciela, gmina może w każdej chwili przekazać je nowemu właścicielowi.

Art. 4.1. Gmina zapewnia opiekę w koniecznym zastępstwie właścicieli zwierząt gospodarskich na zasadach jak dla zwierząt domowych, uwzględniając wartość gospodarczą zwierząt.

2. Wykonywanie opieki zastępczej nad zwierzęciem gospodarskim przez osobę fizyczną może być odpłatne ze strony gminy.

3. Nabycie własności zwierzęcia gospodarskiego bezdomnego oraz takiego które prawnie utraciło właściciela może być odpłatne ze strony nabywającego.

Art. 5. Gmina zapewnia bezpłatne i bezzwłoczne uśmiercanie ślepych miotów zwierząt domowych.

Art. 6. Minister właściwy dla spraw administracji publicznej wyda rozporządzenie określające standardy funkcjonowania gminnych miejsc opieki zastępczej nad zwierzętami oraz wzory umów o jakich mowa w przepisach o opiece zastępczej, mając na celu zapewnienie zwierzętom bezdomnym właściwej opieki.


Propozycja standardów gminnych miejsc opieki zastępczej nad zwierzętami

Gmina utrzymuje zwierzęta pod swoją opieką zastępczą w zbiorczych miejscach opieki, które:

  1. wyposażone są w bezpieczne dla zwierząt środki ochrony przed wydostaniem się na zewnątrz przeznaczonego dla nich terenu a także wewnętrznych pomieszczeń, boksów, rozgrodzeń.
  2. zapewniają zwierzętom legowiska w ogrzewanym pomieszczeniu z dostępem światła dziennego, codzienne karmienie i stały dostęp do wody pitnej,
  3. zapewniają utrzymywanie ich razem tylko w takim w takim sąsiedztwie i takim zagęszczeniu ich wspólnej przestrzeni bytowej, które wyklucza stres i agresję między nimi, a także wzajemne zakażanie się,
  4. zapewniają zwierzętom stały dostęp do wybiegów pozwalających na realizację zachowań właściwych dla gatunku,
  5. zapewniają skuteczną izolację zwierząt stwarzających zagrożenie dla innych zwierząt oraz zdolnych do pokonywania zwykłych zabezpieczeń,
  6. zapewniają zwierzętom całodobową pomoc lekarza weterynarii oraz regularne leczenie, kontrole stanu zdrowia, zabiegi profilaktyki, sterylizację, prowadzenie dokumentacji lekarsko-weterynaryjnej.
  7. zapewnia pracę dostatecznej ilość pielęgniarzy, w jednoczesnej, trwającej co najmniej połowę doby obsadzie jednego pielęgniarza na co najwyżej 25 psów i co najwyżej 50 kotów,
  8. zapewniają obecność przez całą dobę co najmniej jednego pielęgniarza dla nie więcej niż 150 psów,
  9. zatrudniają kierownika odpowiedzialnego za całość jego funkcjonowania i los zwierząt,
  10. posiadają sprzęt i kwalifikacje niezbędne do interwencji w sprawach zwierząt domowych na terenie gminy.